Kleszcze – jak się przed nimi chronić i kiedy udać się do lekarza

Choroby przenoszone przez kleszcze są poważnym zagrożeniem dla naszego zdrowia i stanowią coraz bardziej zauważalny problem w skali społecznej. Do najczęściej rozpoznawanych w Polsce należą borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu.

Kiedy i gdzie grozi nam ukąszeniem przez kleszcza?

Dr Paweł Abramczyk, specjalista chorób wewnętrznych: – Zacznijmy od określenia miejsc, w których kleszcze na nas „polują”. My, lekarze, powtarzamy wielokrotnie, że są to lasy, łąki oraz miejsca zakrzewione, i to jest prawda. Do spotkania z kleszczem najczęściej dochodzi w miejscach porośniętych trawą lub krzewami. Zarośla stanowią bowiem dla kleszczy idealne miejsce oczekiwania na swoją „ofiarę”. Trzeba jednak zauważyć, że coraz częściej kleszcze pojawiają się również w miastach – jedna z pacjentek, na przykład, została ukąszona na wąskim trawniku między ulicą a ścieżką rowerową. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że zagrożenie ukąszeniem przez kleszcza występuje nie tylko latem, ponieważ kiedy zima jest ciepła, kleszcze pojawiają się już na początku marca. Kalendarzowy rekord to koniec lutego.

Jak się chronić przed kleszczami?

Dr P.A.: – Przede wszystkim pamiętajmy o właściwym ubiorze, a zatem: zakryte buty, dzianinowe skarpetki powyżej kostki, długie spodnie ze ściągaczami albo spodnie wąskie, koszule i bluzki z długim rękawem, zakrywające ramiona. Dobrym uzupełnieniem będzie nakrycie głowy, bo chociaż nieprawdą jest, jakoby kleszcze miały „skakać” z gałęzi, ale jeśli schylimy się, by choćby zawiązać but, na „atak” narażamy też skórę głowy. Kleszcz jest pajęczakiem, który „wykrywa” ofiarę po jej cieple, zatem to, co zimniejsze, zakryte materiałem, jest dla niego mniej atrakcyjne. Wskazane jest także używanie repelentów, które można kupić w aptece, ale nie powinniśmy polegać na nich w 100 procentach – jak wiadomo, zawsze lepiej stosować kilka zabezpieczeń. Te groźne pajęczaki pojawiają się też na działkach, a tu naturalnym repelentem może być geranium, warto zatem posadzić je w naszym ogrodzie.

Wracamy ze spaceru lub wędrówki i co dalej?

Dr P.A.: – Po powrocie z ewidentnie „kleszczowego” terenu całe ubranie powinniśmy wyprać, o ile oczywiście jest to możliwe. Jeżeli nie, wówczas należy je bardzo dokładnie przejrzeć. Najważniejsze jednak jest staranne sprawdzenie naszego ciała, szczególnie miejsc, w które kleszcze wgryzają się najczęściej, w których skóra jest najcieńsza i najdelikatniejsza – to zwłaszcza miejsca pod kolanami, wewnętrzne części ud, pośladki, pachwiny, pachy, skóra w zgięciach łokciowych. Czasami zdarza się znaleźć tego pajęczaka we włosach lub za uszami. Po powrocie ze spaceru zaleca się też wziąć prysznic i dokładnie umyć ciało żelem do kąpieli. Postępowanie takie dyktuje sama natura kleszczowych zachowań, o ile bowiem komary czy pszczoły żądlą bezpośrednio i natychmiast, o tyle kleszcz rzadko ma szanse wgryźć się od razu, często trafia na skórę gruba i owłosioną i do momentu ukąszenia w dogodnym dlań miejscu minąć może nawet kilkadziesiąt minut. Wszystkie działania prewencyjne mają duże znaczenie. I pamiętajmy, że kleszcz może przywędrować do nas z sierści naszych zwierzaków, dlatego po spacerze również dokładnie oglądamy naszego psa.

Jak usunąć kleszcza: samodzielnie czy udać się do lekarza?

Dr P.A.: Generalnie uważa się, że należy usunąć go samodzielnie. Do tego celu możemy użyć przyrządów sprzedawanych w aptekach, czyli pęsety, lassa lub pompki.

Pęseta przeznaczona do usuwania kleszcza ma mniejsze i cieńsze zakończenie niż większość pęset kosmetycznych. Jest też odpowiednio ścięta. Usuwając kleszcza, musimy pamiętać, by żadna jego część nie została w ciele – pęsetą łatwo go przeciąć, co może sprawić, że pajęczak zwróci treść pokarmową, a wraz z nią chorobotwórcze bakterie lub wirusy.

Lasso (pętelka) jest bardzo prostym i poręcznym urządzeniem. Działa na podobnej zasadzie jak długopis, rozmiarami jest też do niego zbliżone. Precyzyjnie umieszczamy pętelkę wokół kleszcza, zaciskamy ją, wykorzystując sprężynę umieszczoną w urządzeniu, i wyciągamy pionowo w górę.

Pompka do usuwania kleszczy sprawdza się w sytuacjach, kiedy kleszcz nie wgryzł się w naszą skórę zbyt głęboko. Umieszczamy ją wokół kleszcza, pociągamy w górę tłok, co doprowadza do wyssania pajęczaka ze skóry.

Co powinno nas zaniepokoić po usunięciu kleszcza?

Dr P.A.: – Każde ukąszenie należy uznawać za ukąszenie podwyższonego ryzyka. W pierwszych godzinach dookoła ranki może pojawić się rumień, który jest reakcją alergiczną. Wygląda jak rumień, ale znika po kilku, kilkunastu godzinach. Natomiast jeżeli początkowy rumień przekształca się w rumień wędrujący, rozszerza się nawet do kilku centymetrów, zmienia się barwa skóry (nawet do fioletu) – wtedy bezzwłocznie należy udać się do lekarza, który zleci przeprowadzenie testów w kierunku występowania przeciwciał przeciwko borelii. Pełne potwierdzenie dają testy ELISA i Western Blot. Boreliozę leczy się terapią antybiotykową wyłącznie pod kontrolą specjalisty.

Borelioza to nie jedyne zagrożenie dla naszego zdrowia?

Dr P.A.: Niestety nie, kolejnym jest kleszczowe zapalenie mózgu. Przed nim może nas chronić szczepienie, do którego zachęcam. Warto wykonać je zimą lub wczesną wiosną, przed pierwszym wzrostem aktywności kleszczy. Jeżeli zaszczepimy się teraz, również mamy szansę na zbudowanie odporności nawet po pierwszej dawce. Przeciwwskazaniem do szczepienia są aktywne stany zapalne i ostre choroby autoimmunologiczne.

Często objawy zakażenia boreliozą pojawiają się po kilku miesiącach. Jakie możemy połączyć z chorobą?

Dr P.A.: Może to być uczucie zmęczenia, nerwobóle, przewlekły i nasilający się ból stawów albo bóle głowy – zdarzają się pacjenci, którzy skarżą się na ból całego ciała, objawem może być także przeczulica.

W takich przypadkach należy prześledzić, czy nie mógł się zdarzyć incydent ukąszenia przez kleszcza, i wykonać badania autoimmunologiczne.

MITY na temat kleszczy

Użyj tłuszczu, by skutecznie go usunąć – nie należy tego robić, bo chociaż pajęczaka da się usunąć z miejsca ugryzienia w wyniku przerwania dostępu powietrza, to istnieje poważne ryzyko, że niedotleniony kleszcz, pokryty warstwą tłuszczu, wydali zawartość swojego przewodu pokarmowego, w której mogą znajdować się niebezpieczne mikroorganizmy.

Kleszcze spadają z drzew – to nieprawda, ich środowiskiem są trawy i krzaki, najczęściej do wysokości półtora metra. Kleszcz w naszych włosach może pojawić się, kiedy schylimy się lub leżymy na trawie.

Wszystkie kleszcze są nosicielami groźnych bakterii – nie wszystkie, ale ponieważ ten odsetek rośnie, należy zachować czujność i obserwować, czy nie pojawiają się chorobowe objawy.

Nimfy, wczesne stadia rozwoju pajęczaka, nie stanowią zagrożenia – przeciwnie, coraz więcej badań potwierdza fakt, że mogą być one nosicielami chorób. Trudniej je znaleźć, zazwyczaj odkrywamy je w postaci małych, czarnych kropek pod paznokciami palców stóp. Narażone na nimfy są osoby chodzące na spacery w klapkach. Po ugryzieniu nie pojawia się rumień.

Ugryzienie kleszcza jest bolesne – nie jest, na bezbolesne wkłucie w ciało ofiary pozwalają substancje znieczulające, które są zawarte w ślinie pajęczaka.

Dlaczego warto zaszczepić się przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu?

– Jest to ostra choroba wirusowa. Wirus KZM ma charakter neurotropowy, prowadzi do uszkodzenia tkanki nerwowej.

– Choroba może prowadzić do nieodwracalnych powikłań, które mogą obejmować zmiany neurologiczne i psychiatryczne. Ciężkie zachorowania dotyczą wszystkich grup wieku. Duża odsetek chorych na KZM wymaga długiego leczenia oraz rehabilitacji.

– Nie ma skutecznego leku na KZM. Szczepienie jest jedynym skutecznym sposobem ochrony przed chorobą i powikłaniami.

– Szczepienie przeciw KZM jest wysoce skuteczne. 3 dawki szczepionki zapewniają skuteczność powyżej 95%. Już po podaniu pierwszej dawki większość (>90%) szczepionych osób wytwarza odporność.

– Szczepionki przeciw KZM są bezpieczne. Szczepionki przeciw KZM są inaktywowane (zabite) i można je stosować nawet u osób z zaburzeniami odporności.